Ptah

Standbeeld van de god Ptah uit het graf Toetanchamon, 18e dynastie, Nieuwe Rijk. Afbeelding gemaakt door Mike Tice (CC BY-NC-SA 2.0 )

Naam

Ptah in hiërogliefen

Hoe de naam van de god werd uitgesproken in het oud-Egyptisch is onduidelijk, we hebben het maar te doen met de letterlijk transcriptie en vertaling van de hiërogliefen. Deze spellen: p-t-h. Volgens een bron zou Ptah een afkorting zijn van Pet Ta Heh (Pet = hemel, Ta = aarde, Heh = eeuwigheid). ^[1]

Vanuit het Grieks is de naam Phthá (Φθά) overgeleverd. En vanuit het Koptisch: Ptah (ⲡⲧⲁϩ) overgeleverd.^[2] Deze naam wordt tot heden gebruikt.

Er is geen eenduidige vertaling van de naam Ptah bekend.

Uiterlijk

Het afbeelden van de Ptah is vrijwel altijd hetzelfde gebleven in de Egyptische geschiedenis. De eerst bekende afbeelding van de god Ptah komt uit de 1e dynastie van een schaal uit de plaats Tarkhan.

Maät in hiërogliefen, het rode teken is het teken waar de god Ptah op staat.

Ptah werd afgebeeld als een gemummificeerde man, met een groene huidskleur, groene handen en een blauwe kap op het hoofd. De kleur groen werd geassocieerd met vruchtbaarheid en met planten, zijn rol als scheppergod wordt hierbij benadrukt. De blauwe kap werd geassocieerd met ambachtslieden en architecten.

Vanaf het Middenrijk draagt Ptah een rechte baard, dat anders is dan de andere baarden van andere godheden. Ptah draagt ook een tegengewicht met een kwast op zijn rug.

De god staat vaak op het symbool “maä” (uitgesproken: má-à). Met dit symbool werd ook de godin Maät geschreven, de vertaling van “maä” is orde, recht of waarheid. De betekenis van het hiëroglief is onduidelijk: het lijkt op een meetinstrument gebruikt door de arbeiders of een trapsgewijze heuvel dat doet denken aan de oerheuvel.

Gedenksteen van priester Neferrenpet in aanbidding voor Ptah.
Afbeelding gemaakt door Gary Todd (Publiek domein, 1.0 )

Ptah droeg een gecombineerde staf: Anch-djed-was-scepter. Anch symboliseert “leven”, djed betekent “stabiliteit” en Was betekend “kracht”. De god werd vaak afgebeeld staande en in een schrijn geplaatst. Maar dit kon ook zittend zijn op een troon.

Bij versmeltingen met andere godheden gold dat Ptah kenmerken overnam: Bij Ptah-Sokar werd de god afgebeeld met een valkenkop. Bij Ptah-Sokar-Osiris werd de god afgebeeld met Atef-kroon en met een groene kleur. Bij Ptah-Tatjenen werd de god afgebeeld met een verenkroon (sjoeti-kroon).

In de Late Tijd werd Ptah afgebeeld als een dwerg. Hij werd geassocieerd met de god Bes. Ptah als dwerg werd overgenomen door de Feniciërs, zo zijn er figuren van Ptah teruggevonden in Cartago. ^[3]

Beeldje van Pataikos, Ptah als dwerg.
Afbeelding gemaakt door Brooklyn Museum (CC BY 3.0)

Tijdens de Amarna periode werd de Ptah gelijkgesteld met Re en Aton. Ptah werd ook gesymboliseerd door twee vogels met menselijke hoofden die een zonneschijf dragen, symbolen van de zielen van Ra, de Ba. Ze worden geïdentificeerd met Sjoe en Tefnoet en geassocieerd met de Djed-pilaar van Memphis. ^[4]

De heilige stier Apis gold als de verschijning van Ptah. Hij was een “Ba” oftewel het levende lichaam van Ptah. Vanaf het Nieuwe Rijk werd Apis gelinkt naar Re. Zodra de heilige stier dood ging werd deze begraven als een god/farao in een sarcofaag. ^[5]

Mythologie

Ptah werd al vroeg in de oud-Egyptische geschiedenis aanbeden. De oudste afbeelding komt uit de 1e dynastie. Vermoedelijk was hij in de Vroege Tijd een lokale godheid en gecreëerd met de unificatie van Egypte in 3000 v.Chr. Zijn invloed groeide vanaf het Oude Rijk. De god wordt een paar keer genoemd in de piramideteksten.

Mythologisch gezien was de vrouw van Ptah, de leeuwinnengodin Sechmet en zijn zoon Nefertem. Samen werden als de Memphitische triade (driegroep) beschouwt.

De god Ptah vervulde verschillende rollen:

Ptah, "resj ineb ef" in hiërogliefen

• Ptah als heer van Memphis.
  Vanaf het Oude Rijk was Ptah de hoofdgod van de stad. Vanaf het Middenrijk werd de god Neb Anch-tawy (Heer van Anch Tawy waarmee wordt bedoeld, Heer van Memphis) genoemd. Een andere titel was Resj ineb ef (Ptah: ten zuiden van zijn muur), een verwijzing naar de positie van zijn heiligdom in de ommuring van de tempel. En ook Chery bak ef (Ptah: onder de Moringaboom), verwijzend naar de oude boomgod van Memphis, waarmee hij werd vereenzelvigd.

Wer Cherep Hemoet in hiërogliefen

• Ptah, de god van de ambachtslieden.
  Al vroeg in de Egyptische geschiedenis werd Ptah geassocieerd met ambachtslieden, hij bleef deze rol vervullen in de loop van de Egyptische geschiedenis. Zijn naam is vermoedelijk verwant aan het woord “beeldhouwen”. Vanaf het Oude Rijk nam het aantal bouw- en ambachtslieden toe, zij werkten in Saqqara aan de graven of aan grafsculptuur. De god werd ook geassocieerd met de dwergen die als jueweliers werkten. De hogepriester van Ptah droeg de titel Wer-cherep-hemoet (Grote leider van de ambachtslieden). Vanaf het Nieuwe Rijk werd Ptah ook vereerd door de arbeiders van Deir el-Medina bij Thebe, zij maakten koningsgraven in het Dal der Koningen. De Grieken en de Romeinen associeerden Ptah met de hun eigen goden: Hephaistos en Vulcanus.
• Ptah, de schepper.
  Omdat Ptah werd verbonden met ambachtslieden en bouwvakkers werd de god ook geassocieerd met het scheppen van de wereld. Zij maakten immers ook van niets, iets. Hij zou de wereld hebben geschept door zijn creatieve gedachten en het noemen. Het scheppen door gedachten en het woord is één van de meest intellectuele scheppingsmythe van Egypte. Mogelijk ook verwant aan de Bijbelse schepping (zie Genesis). Zie ook de scheppingsmythe van Memphis.
• Ptah de dodengod.
  Als resultaat van fusie met diverse godheden (Sokar en Tatjenen) nam Ptah enkele kenmerken over, zoals een dodengod. Zijn bekendste vorm, een mummie, riep ongetwijfeld associaties op met de dodencultus. Hij fuseerde met Ptah-Sokar en vanaf het Nieuwe Rijk: Ptah-Sokar-Osiris.

Ptah, "Mesdjer Sedjem" in hiërogliefen

• Ptah, de luisteraar naar gebeden.
  Ptah had vele eervolle titels, maar de titels Mesedjer sedjem (de oren die horen) en Sedjem nehoe (Ptah, luisteraar naar gebeden), hadden een specifieke functie. Er zijn een hoop offerstèles gevonden in de buurt van de tempel van Ptah in Memphis en elders in Egypte die gewijd zijn aan Ptah, luisteraar naar gebeden. De god zou de gebeden doorgeven aan de vereerde godheid in de tempel.

Aanbidding

De god was populair in het Nieuwe Rijk, dit blijkt ook uit namen van enkele farao’s: Merenptah en Siptah. En ook uit namen van mensen met belangrijke functies. Vanaf de 26e dynastie werden er amuletten gemaakt van Ptah, Sechmet en Nefertem, niet voor de dodencultus maar voor functioneel gebruik in het leven. Ptah speelde ook een indirecte rol in het openen-van-de-mond ceremonie, uitgevoerd door een setem-priester.

Muurschildering uit het graf van Sennedjem, scene met het openen van de mond ceremonie. Afbeelding gemaakt door Kairoinfo4u (CC BY-NC-SA 2.0)

Ptah, werd aanbeden in diverse steden:

• Het belangrijkste en oudste cultuscentum is die van Memphis. Hoewel er weinig van is overgebleven, blijkt uit archeologische en historische data dat de god zeer belangrijk was en dat er vele tempels, kapellen waren opgericht ter ere van de god. Binnen en buiten de ommuring van de grote tempel van Ptah stammen de meeste tempels uit het Nieuwe Rijk en meeste stenen uit het Middenrijk of ouder zijn hergebruikt.
• Vanaf de 19e dynastie werd zijn cultus ook gevierd in de stad Pi-Ramesse waar zijn rol was: “Heer van ceremonies en kroning”. ^[6]
• Ptah-Sokar werd in het grote tempelcomplex van Amon in Karnak, Thebe vereerd. Daar had hij zijn eigen tempel vanaf het Middenrijk.
• Ptah werd ook vereerd in Nubië zoals in de tempels van Abu Simbel, El-Derr en Gerf-Hussein.
• Ptah als luisteraar naar gebeden werd vereerd in het arbeidersdorp Deir el-Medina. Waar de arbeiders leefden die de graven van de koningen en koninginnen maakten in het Dal der Koningen in Thebe.

Zie ook

• De stad Memphis
• De godin Sechmet Sechmet
• De kindgod Nefertem Nefertem
• De boomgod Cherybakef Chery bak ef

Bronnen en notities

De hoofdbron is: Richard H. Wilkinson, “The Complete Gods and Goddesses of Ancient Egypt”, Thames & Hudson, 2003.

Verdere aanvullingen

1. Richard H. Wilkinson, a.w., pagina 19.
2. Engelse wikipedia over: Ptah
3. Engelse wikipedia over: Ptah (Representations and hypostases)
4. Ibidem
5. Ibidem
6. Engelse wikipedia over: Ptah (Development of the cult)